Khon

หัวโขน

เป็นงานศิลปะชั้นสูง ใช้สำหรับสวมครอบศีรษะ ปิดบังส่วนหน้าของผู้แสดงโขนอย่างมิดชิด เป็นศิลปวัตถุประเภทประณีตศิลป์ และงานศิลปะที่ได้รับการสร้างสรรค์ขึ้นอย่างวิจิตรตระการตาเช่นเดียวกับเครื่องแต่งกาย ประณีตบรรจงตามแบบช่างไทย มีรูปลักษณะสวยงาม ลักษณะคล้ายหน้ากาก แตกต่างตรงที่เป็นการสร้างจำลองรูปทรงใบหน้าและศีรษะทั้งหมด เจาะช่องเป็นรูกลมที่นัยน์ตาของหัวโขน ให้ตรงกับนัยน์ตาของผู้แสดงเพื่อการมองเห็น แบ่งเป็น 2 ประเภทคือหัวโขนสำหรับใช้ในการแสดง หมายความถึงหัวโขนที่สื่อถึงตัวละครนั้น ๆ เช่น พระ ยักษ์ เทวดา วานรและสัตว์ต่าง ๆ สร้างขึ้นด้วยกรรมวิธีแบบโบราณ ตามเอกลักษณ์ของหัวโขนที่ถูกต้องและสมบูรณ์แบบของศิลปะไทย และหัวโขนที่ใช้สำหรับเป็นของประดับตกแต่งหรือของที่ระลึก หมายความถึงหัวโขนที่ทำขึ้นโดยการหล่อ ปั้น ฉีดและขึ้นรูปด้วยพลาสติกหรือกรรมวิธีอื่น ๆ ลงรักปิดทอง ประดับกระจก

วานร 18 มงกุฎ

18 มงกุฎ เป็นวานรที่มาจากสองเมือง คือ เมืองขีดขินของท้าวสุครีพ และเมืองชมพูของท้าวมหาชมพู ซึ่งแต่เดิมทั้งหมดก็คือเทพเจ้า 18 องค์บนสวรรค์ ทั้งทิศปาลก (ผู้รักษาทิศ) และ เทพนพเคราะห์ ที่อาสามาตามพระนารายณ์อวตารมาเป็นพระราม หรือ “รามจันทราวตาร” นั้นเอง ดังบทละครรามเกียรติ์ ที่กล่าวว่า



๏ เมื่อนั้น ฝูงเทพเทวาน้อยใหญ่ ต่างทูลอาสาพระภูวไนย จะขอไปเป็นพลพระอวตาร มาล้างเหล่าอสุรพาลา ที่หยาบช้าเบียนโลกทุกสถาน พระราหูฤทธิไกรชัยชาญ เป็นทหารชื่อนิลปานัน พระพินายนั้นเป็นนิลเอก พระพิเนกนั้นเป็นนิลขัน พระเกตุเป็นเสนีกุมิตัน พระอังคารเป็นวิสันตราวี พระหิมพานต์จะเป็นโกมุท พระสมุทรนิลราชกระบี่ศรี พระเพลิงเป็นนิลนนท์มนตรี พระเสารีเป็นนิลพานร พระศุกร์เป็นนิลปาสัน พระหัสนั้นมาลุนทเกสร พระพุธเป็นสุรเสนฤทธิรอน พระจันทรเป็นสัตพลี วิรูฬหกวิรูปักษ์สองตระกูล เป็นเกยูร มายูร กระบี่ศรี เทวัญวานรนอกนี้บาญชี เจ็ดสิบเจ็ดสมุดตรา ฯ

วานร 18 มงกุฎ เมืองขีดขิน

      เกสรทมาลา
      นิลปานัน
      นิลราช
      นิลเอก
      นิลปาสัน
      นิลขัน
      มายูร
      กุมิตัน
      เกยูร
      มาลุนทเกสร
      สัตพลี
      ไชยามพวาน
      โกมุท
      พิมลพานร
      ไวยบุตร
      วิสันตราวี
      สุรเสน
      สุรกานต์

จำแนกตามลักษณะของหน้าของหัวโขน

หัวพระ

ทั้งที่เป็นครูเทพ เทวดา หรือกษัตริย์ จะมีรูป แบบหน้าที่เหมือนกันจะต่างกันที่สี และยอดของแต่ละหัว ซึ่ง จะเป็นตัวกำหนดว่าเป็นหัวอะไร เช่น

  • พระอิศวร หน้าสีขาว
  • พระพรหม หน้าสีขาว
  • พระอินทร์ หน้าสีเขียว

หัวยักษ์

ลักษณะของหน้ายักษ์มีรูปลักษณะอยู่ 4 แบบ คือ

  • ปากแสยะ ตาจระเข้
  • ปากแสยะ ตาโพลง
  • ปากขบ ตาจระเข้
  • ปากขบ ตาโพลง

หัวลิง

มีทั้งลิงยอด และลิงโล้น โดยหัวลิงจะทำตาโพลง เพียงอย่างเดียว ส่วนปากนั้นมีทั้งปากอ้าและปากหุบ เช่น

  • ลิงโล้นปากอ้า
  • เกยูร สีม่วงแก่หรือม่วงชาดแก่
  • ไชยามวาน สีเทา หรือมอหมึกอ่อน
  • ลิงโล้นปากหุบ
  • สัตพลี สีขาวผ่อง
  • นิลเอ สีทองแดง
  • ลิงยอดปากอ้า
  • สุครีพ สีแดงเสน มงกุฎยอดบัด
  • ชมพูพาน สีหงชาด มงกุฎยอดชัย
  • ลิงยอดปากหุบ
  • มีเพียงหัวเดียว คือ องคต สีเขียว ยอด (มงกุฎ) สามกลีบ

สำหรับหัวโขนของ

ตัวนาง

ไม่นิยมทำ แต่จะใช้สวม เครื่องประดับ ศีรษะ แล้วแต่งหน้าผู้แสดงแทน เช่น สวมชฎาหาง รัดเกล้ายอด รัดเกล้าเปลว กระบังหน้า



นอกจากหัวพระ ยักษ์ ลิงแล้วยังมี

หัวสัตว์ต่างๆ

ที่ไว้ ใส่แสดงโขนอีกเช่น ราชสีห์ ม้า กวาง นก ครุฑ ฯลฯ